خوارى در اسراف بر نفس‏ - بشنو این نی چون حکایت می کند

»» خوارى در اسراف بر نفس‏

«7» اللَّهُمَّ إِنِّی أُصْبِحُ وَ أُمْسِی مُسْتَقِلًّا لِعَمَلِی مُعْتَرِفاً بِذَنْبِی مُقِرّاً بِخَطَایَایَ أَنَا بِإِسْرَافِی عَلَى نَفْسِی ذَلِیلٌ عَمَلِی أَهْلَکَنِی وَ هَوَایَ أَرْدَانِی وَ شَهَوَاتِی حَرَمَتْنِی «8» فَأَسْأَلُکَ یَا مَوْلَایَ سُؤَالَ مَنْ نَفْسُهُ لَاهِیَةٌ لِطُولِ أَمَلِهِ وَ بَدَنُهُ غَافِلٌ لِسُکُونِ عُرُوقِهِ وَ قَلْبُهُ مَفْتُونٌ بِکَثْرَةِ النِّعَمِ عَلَیْهِ وَ فِکْرُهُ قَلِیلٌ لِمَا هُوَ صَائِرٌ إِلَیْهِ سُؤَالَ مَنْ قَدْ غَلَبَ عَلَیْهِ الْأَمَلُ وَ فَتَنَهُ الْهَوَى وَ اسْتَمْکَنَتْ مِنْهُ الدُّنْیَا وَ أَظَلَّهُ الْأَجَلُ «9» سُؤَالَ مَنِ اسْتَکْثَرَ ذُنُوبَهُ وَ اعْتَرَفَ بِخَطِیئَتِهِ سُؤَالَ مَنْ لَا رَبَّ لَهُ غَیْرُکَ وَ لَا وَلِیَّ لَهُ دُونَکَ وَ لَا مُنْقِذَ لَهُ مِنْکَ وَ لَا مَلْجَأَ لَهُ مِنْکَ إِلَّا إِلَیْکَ‏

خدایا! روز را به شب، و شب را به روز مى‏رسانم، در حالى که عملم را اندک مى‏شمارم، به گناهم معترفم، به خطایم اقرار دارم. من به سبب اسراف بر نفسم از طریق گناه خوارم، عمل زشتم هلاکم کرده، هوسم مرا پست کرده، شهواتم مرا از رحمتت محروم نموده، از تو درخواست مى‏کنم اى مولایم! درخواست کسى که نَفْسش محض آرزوى درازش به پوچى و سرگرمى و بیهوده کارى دچار شده، و بدنش به خاطر نگران نبودن از عذاب و عقاب، و دورى از عبادت و تن‏پرورى، غافل مانده. از این جهت رگ و پى‏اش در آرامش به سر مى‏برد، و اضطراب و لرزشى ندارد، و دلش به سبب فراوانى نعمت به فتنه لذّت مفتون شده، و اندیشه‏اش نسبت به فرجام کارش اندک است.

از تو درخواست مى‏کنم؛ درخواست کسى که آرزو بر او چیره شده و هوى‏ و هوس او را به فتنه انداخته، و دنیا بر او مسلّط گشته، و مرگ بر سرش سایه انداخته. از تو درخواست مى‏کنم؛ درخواست کسى که گناهانش را بسیار و فراوان شمرده، و به خطایش اعتراف کرده؛ درخواست کسى که پروردگارى جز تو و سرپرستى غیر تو، و نجات دهنده‏اى از تو و پناهگاهى از تو جز به سوى تو ندارد.

امام سجّاد علیه السلام در این فراز از دعا، سرنوشت انسان را از دیدگاه الهى مورد بحث قرار داده و به تمامى دانشمندان و محقّقان جهان مى‏فهماند که انسان حقیقتى دارد فراتر از مادّه جسم و آن روح متعالى انسان است، برخلاف مادى‏گرایان که فقط انسان را در محدوده جسم و مادّه مى‏بینند.

آرى، از منظر الهى نیک بختى و هلاکت چیزى است غیر از دیدگاه مادّى گرایان که معتقدند: در این دنیا هر که آزادتر باشد و آزادانه عمل کند و زرنگ‏تر و چابک‏تر باشد و در اشباع قواى حیوانى خود تلاش کند، در زندگى موفّق و پیروز و خوشبخت شده است.

دیدگاه الهى ارزش انسان و انسانیّت را فراتر و والاتر از این چیزهاى زودگذر دنیوى و مادّى مى‏داند و انسان را در مدار قانون الهى و در محضر بارى تعالى مى‏بیند و سعى و تلاش و همّتش این است که از این قانون تجاوز نکرده و در مسیر حق قدم بردارد.

بنابراین: اختلاف این دو گروه در اصل ساختار انسانیّت است که انسان چه حقیقتى دارد، روشن است که بر اساس شناخت‏ها از گوهر انسانى، مفهوم سعادت و محرومیّت فرق مى‏کند.

از این رو بر پایه نگرش محقّقان اسلامى، انسان موجودى ابدى و لایزالى بوده و حیات همیشگى دارد و تمام سعادت او تکامل بُعد غیرمادى او مى‏باشد که به تدریج از مرحله تعلّق به بدن گرفته تا به اوج خود که همان تجرّد تام است، برسد و اگر جز به سوى این مرحله قدم بردارد زیانکار گردیده است هر چند این راه، دشوار و روندگان آن بسیار اندک هستند.

اگر به دستورهاى خداوند که هماهنگ با ذات انسانى و پیشرفت و آینده‏نگرى او مى‏باشد دقیق عمل شود، او را خوشبخت خواهد کرد والّا بنابر فرمایش امام سجّاد علیه السلام انسان در اثر تباه کردن خود خوار مى‏شود و عمل ناپسند، او را هلاک و پست مى‏کند.

تفسیرى بر کلمه اسراف‏

اگر مى‏خواهیم انسانیّت انسان از بین نرود باید از اسراف بر نفس پرهیز کنیم و اسراف همان تجاوز از حدّ و قانون آفرینش و قانون تشریع است.

این نیز روشن است که در یک نظام صحیح هر گونه تجاوز از حدّ موجب فساد و از هم گسیختگى مى‏شود، به تعبیر دیگر سرچشمه فساد اسراف است و نتیجه اسراف فساد است.

البته اسراف معانى گسترده‏اى دارد.

گاهى به معنى ساده آن مانند خوردن و آشامیدن:

کُلُواْ وَاشْرَبُواْ وَلَا تُسْرِفُواْ» «1»

بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید.

گاهى در انتقام‏گیرى و قصاص بیش از حد:

فَلَا یُسْرِف فّى الْقَتْلِ إِنَّهُ کَانَ مَنصُورًا» «2»

پس وارث مقتول نباید در کشتن زیاده روى کند؛ زیرا او [با قوانین صحیح و درستى چون دیه و قصاص‏] مورد حمایت قرار گرفته است.

گاه در انفاق و بذل و بخشش بیش از اندازه:

إِذَآ أَنفَقُواْ لَمْ یُسْرِفُواْ» «3»

و آنان که وقتى انفاق مى‏کنند، نه از حدّ معمول [و متعارف‏] مى‏گذرند.

گاه در داورى کردن و قضاوت نمودنى که منجر به کذب و دروغ شود:

وَ قَالَ رَجُلٌ مُّؤْمِنٌ مّنْ ءَالِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ إِیمنَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَن یَقُولَ رَبّىَ اللَّهُ وَقَدْ جَآءَکُم بِالْبَیّنتِ مِن رَّبّکُمْ وَ إِن یَکُ کذِبًا فَعَلَیْهِ کَذِبُهُ وَإِن یَکُ صَادِقًا یُصِبْکُم بَعْضُ الَّذِى یَعِدُکُمْ إِنَّ اللَّهَ لَایَهْدِى مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ» «4»

و مرد مؤمنى از خاندان فرعون که ایمانش را پنهان مى‏داشت، گفت: آیا مردى را مى‏کشید که مى‏گوید: پروردگار من خداست؟ و بى‏تردید از سوى پروردگارتان براى شما دلایل روشنى آورده است، و اگر دروغگو باشد دروغش به زیان خود اوست، و اگر راستگو باشد برخى از عذاب‏هایى که به شما وعده مى‏دهد به شما خواهد رسید؛ زیرا خدا کسى را که اسراف‏کار و بسیار دروغگوست، هدایت نمى‏کند.

گاه در اعتقادات است که منجر به شک و تردید مى‏شود:

وَ لَقَدْ جَآءَکُمْ یُوسُفُ مِن قَبْلُ بِالْبَیّنتِ فَمَا زِلْتُمْ فِى شَکٍّ مّمَّا جَآءَکُم بِهِ‏حَتَّى‏ إِذَا هَلَکَ قُلْتُمْ لَن یَبْعَثَ اللَّهُ مِن بَعْدِهِ رَسُولًا کَذَ لِکَ یُضِلُّ اللَّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُّرْتَابٌ» «5»

بى‏تردید یوسف پیش از این دلایل روشنى براى شما آورد، ولى شما همواره نسبت به آنچه که آورده بود در تردید بودید، تا زمانى که از دنیا رفت، [پس از مرگ او] گفتید: خدا هرگز بعد از او پیامبرى مبعوث نخواهد کرد، این‏گونه خدا هر اسراف‏کار تردید کننده‏اى را گمراه مى‏کند.

گاهى به معنى برترى جویى و استکبار و استثمار آمده:

مِن فِرْعَوْنَ إِنَّهُ کَانَ عَالِیًا مّنَ الْمُسْرِفِینَ» «6»

از فرعون که متکبّرى سرکش از زمره اسراف‏کاران بود.

و بالاخره گاهى به معنى هر گونه گناه مى‏آید:

قُلْ یا عِبَادِىَ الَّذِینَ أَسْرَفُواْ عَلَى‏ أَنفُسِهِمْ لَاتَقْنَطُواْ مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ» «7»

بگو: اى بندگان من که [با ارتکاب گناه‏] بر خود زیاده روى کردید! از رحمت خدا نومید نشوید، یقیناً خدا همه گناهان را مى‏آمرزد؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.

با توجّه به آیات فوق، رابطه اسراف و فساد به خوبى آشکار مى‏شود.» «8»

اسراف و فساد در زمین‏

براى روشن شدن بیشتر جا دارد کلام مرحوم علّامه طباطبایى رحمه الله در تفسیر گران سنگ «المیزان» را نیز متذکّر شویم که مى‏گوید:

«عالم هستى یک پارچه نظم و صلاح است و حتى با تضادّى که گاهى در میان اجزاى آن دیده مى‏شود، تألیف و التیام و هماهنگى فراوان دارد، این نظام به سوى اهداف صالحى در جریان است و براى هر یک از اجزاى خود، خط سیرى تعیین مى‏کند، حال اگر یکى از اجزا از مدار خود خارج شود و راه فساد را پیش گیرد، میان آن و سایر اجزاى این جهان درگیرى ایجاد مى‏شود، اگر توانستند این جزء نامنظّم اسراف‏کار را به مدار اصلیش بازگردانند چه بهتر والّا نابودش مى‏کنند، تا نظام به خط سیر خود ادامه دهد.

انسان که یکى از اجزاى این عالم هستى است از این قانون عمومى مستثنى نیست، اگر بر اساس فطرت، بر مدار خود حرکت کند و هماهنگ نظام هستى باشد به هدف سعادت‏بخش که براى او مقدّر شده است مى‏رسد، اما اگر از حدّ خود تجاوز کند و قدم در جاده «فساد در ارض» بگذارد، نخست خداوند او را گوشمالى مى‏دهد و با حوادث سخت و دردناک او را هشدار مى‏دهد، چنان که در قرآن مى‏فرماید:

ظَهَرَ الْفَسَادُ فِى الْبَرّ وَ الْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِى النَّاسِ لِیُذِیقَهُم بَعْضَ الَّذِى عَمِلُواْ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ» «9»

در خشکى و دریا به سبب اعمال زشتى که مردم به دست خود مرتکب شدند، فساد و تباهى نمودار شده است تا [خدا کیفر] برخى از آنچه را انجام داده‏اند به آنان بچشاند، باشد که [از گناه و طغیان‏] برگردند.

اما اگر این هم مؤثّر نیفتاد و فساد در اعماق جان او ریشه دوانید، خداوند با عذاب استیصال صفحه زمین را از لوث وجود چنین کسانى پاک مى‏کند.

و از اینجا روشن مى‏شود که چرا در آیات قرآن، خداوند اسراف را با فساد در ارض و عدم اصلاح، هماهنگ ذکر کرده است.» «10»

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- اعراف (7): 31.

(2)- اسراء (17): 33.

(3)- فرقان (25): 67.

(4)- غافر (40): 28.

(5)- غافر (40): 34.

(6)- دخان (44): 31.

(7)- زمر (39): 53.

(8)- تفسیر نمونه: 15/ 307- 308، ذیل آیه 151 و 152 سوره شعراء.